Przyroda Gminy Dubiecko
Rezerwat torfowiskowy „Broduszurki”
W Winnem-Podbukowinie, ok. 2 km na południowy zachód od Dubiecka, znajduje się torfowisko. Powstało ono w starorzeczu Sanu. Jeszcze ok. 7,5 tys. lat temu, San tworzył duże zakole, płynąc przez obszar dzisiejszych wsi: Wybrzeże, na zachód przez Winne-Podbukowinę, Przedmieście Dubieckie i dalej na wschód, w kierunku Iskani. Po pewnym czasie, zapewne podczas powodzi, rzeka skróciła swój bieg: z Wybrzeża na północ w kierunku Dubiecka, przecinając szyję meandru i pozostawiając zakole w Winnem jako starorzecze oraz pagór meandrowy Łysą Górę (Manasterz) 284,2 m n.p.m. Staw, który powstał w starorzeczu, stopniowo zarastał roślinnością bagienną, moczarową, mszarną. Obumierające szczątki roślinne odkładały się, i w warunkach nadmiernego uwilgotnienia oraz niedoboru tlenu, przekształcały się w kolejne pokłady torfu. Z czasem na torfowisku pojawił się las, który też ma pewien udział w tworzeniu złoża torfu. Miąższość pokładu torfu w niektórych miejscach przekracza 7 m.
Początek rozwoju torfowiska datowany jest na okres borealny (9300 – 8400 lat BP). Z tego okresu pochodzą bowiem najstarsze ślady makroszczątków roślin torfotwórczych.
Torfowisko w Winnem-Podbukowinie było i jest zasilane wodami opadowymi oraz wodami przepływającego potoku. Z tego względu ma ono charakter torfowiska wysokiego i przejściowego. Mimo, że obecnie jest ono częściowo zniszczone, przez prowadzoną tu w latach sześćdziesiątych eksploatację torfu, stanowi wartościowy element przyrodniczy w krajobrazie.
Występuje tu 155 gatunków roślin naczyniowych, 28 gatunków mszaków. Wiele z nich podlega prawnej ochronie. Na obszarze ok. 26 ha występują obok siebie zbiorowiska roślinności bagiennej, torfowiskowej, leśnej, łąkowej i pastwiskowej. W naturalnym stanie zachowało się zbiorowisko boru bagiennego.
Ze względu na niedobór azotu w glebie powstałej na torfie, niektóre rośliny tu rosnące uzupełniają braki tego pierwiastka azotem zwierzęcym. Przykładem roślin owadożernych są: rosiczka okrągłolistna i pływacz zwyczajny. Rosiczka jest kilkucentymetrową rośliną. Jej listki pokryte są czerwonymi włoskami i kropelkami lepkiego śluzu („rosą”). Kiedy niewielki owad usiądzie na liściu, włoski i lepki śluz przytrzymują go, enzymy zawarte w ślizie trawią, a roślina wchłania pokarm.
Bogaty i różnorodny jest tu świat zwierząt, zwłaszcza owadów i ptaków. Samych tylko chrząszczy naliczono ok. 700 gatunków. Gnieżdżą się tu m.in. kaczki krzyżówki i kurki wodne. Można spotkać bociana białego, czaplę siwą, myszołowa, bażanta, kuropatwę i wiele .innych. Masowo występują gady i płazy. Częstym zwierzęciem jest tu lis, kuna leśna, sarna.
Na torfowisku utworzono rezerwat przyrody „Broduszurki” i ścieżkę dydaktyczną. Cała przyroda na tym obszarze jest prawnie chroniona. Poruszanie się po rezerwacie jest dozwolone tylko wyznaczoną ścieżką.
Ciekawostki geologiczne
Na obszarze Gminy Dubiecko, podobnie jak w całych Karpatach Zewnętrznych, w podłożu znajdują się warstwy piaskowców, łupków, zlepieńców i margli, stanowiących flisz karpacki. Powstawały one, jako skały osadowe, od turonu (ok. 91 mln lat) do oligocenu (ok. 24 mln lat). Utwory te najczęściej są przykryte skałami młodszymi i można je oglądać w dużych odkrywkach geologicznych. W Słonnem, w rezerwacie Kozigarb, na lewym brzegu Sanu, na odcinku kilkuset metrów, odsłaniają się warstwy inoceramowe. Są to piaskowce w ławicach o różnej miąższości, poprzedzielane łupkami wapnistymi, łupkami marglistymi, marglami, iłami. Pochodzą one z górnej kredy i paleocenu. W odkrywce tej na szczególną uwagę zasługuje układ warstw skalnych. Upad warstw zmienia się od prawie pionowego w północno-wschodniej części odkrywki, do ok. 30˚ w części południowo-zachodniej. Jest to północno-wschodnie skrzydło antykliny Słonnego.
Stratygraficznie teren ten znajduje się w obrębie płaszczowiny skolskiej. Jednostka ta odznacza się budową skibową. Równoległe, biegnące w kierunku północny-zachód – południowy-wschód synkliny i antykliny, przechylone w kierunku północno-wschodnim, w niektórych miejscach przybierają formę nasunięcia, skiby (np. w rejonie Dubiecka, Słonnego). Warstwy skalne tworzą tu głównie piaskowce i łupki z okresu kredy i trzeciorzędu. W tych to skałach, płynąc zgodnie z biegiem skiby, San wyerodował szeroką, płaskodenną dolinę. W obszarach, gdzie rzeka przecina w poprzek fałdy skalne, powstała dolina wąska, o stromych zboczach, miejscami pozbawiona zupełnie teras, o charakterze przełomu rzecznego. Szczególnie malowniczy jest przełom Sanu na odcinku Słonne–Wybrzeże. Dzięki neotektonicznym ruchom wypiętrzającym jest on stale w trakcie tworzenia. Górny odcinek przełomu w Słonnem, ze względu na swoje szczególne walory krajobrazowe i naukowo-dydaktyczne, został wskazany do uznania za stanowisko dokumentacyjne. W końcowym odcinku przełomu, przy kładce w Wybrzeżu, w korycie rzeki są dobrze widoczne warstwy piaskowców kredowych. Ławice o miąższości od 0,5 m do kilku metrów, zbudowane są z średnich i grubych ziaren jasnego kwarcu, czarnych krzemieni, z wtrąceniami większych blaszek miki i okruchów zwęglonych resztek roślinnych, spojonych lepiszczem wapiennym. Wśród piaskowców znajdują się ciemnoszare łupki ilasto–wapniste w drobnych wtrąceniach.
Niedaleko rezerwatu Broduszurki, ok. 2 km na północ, w Przedmieściu Dubieckim znajduje się równie interesujące miejsce dla geologa-amatora. Na prawym zboczu doliny Drohobyczanki występuje płat osadów mioceńskich (dwadzieścia kilka warstw piaskowców, żwirów, piasków) zawierający liczne skamieniałości zwierząt morskich: otwornice, małżoraczki, mszywioły, ramienionogi, małże, ślimaki, kraby, kolce jeżowców, zęby ryb, koralowce. Bogata jest tu mikrofauna kopalna. Pospolite są drobne litotamnia i kanały mieszkalno-żerne przypuszczalnie małży i innych zwierząt.
W kilku miejscach na terenie Gminy Dubiecko (w Kosztowej, Śliwnicy, Nienadowej) występuje ogniwo diatomitów z Futomej, ciekawostka geologiczna z paleogenu. Diatomit jest osadową skałą krzemionkową pochodzenia organicznego. Składa się głównie z opalowych szczątków okrzemek. Używany jest jako materiał absorpcyjny, termoizolacyjny i ścierny, a także do wyrobu materiałów ogniotrwałych i lekkich betonów. W Jaworniku Ruskim funkcjonowała odkrywkowa kopalnia tego surowca.
Parki podworskie
Na terenie naszej Gminy w przeszłości istniało kilka dworów szlacheckich. Każdy z nich był otoczony większym lub mniejszym parkiem. Niewątpliwie najokazalszy i stosunkowo dobrze zachowany jest park w Dubiecku. Jego początki sięgają XVIII wieku. Założyła go Róża Krasicka. Do dziś zachował się geometryczny układ z siecią alejek. Dość wcześnie nastąpiło wprowadzenie drzew obcokrajowych do kompozycji roślinnych. Świadczy o tym np. wiele okazałych platanowców. Główne elementy plastyczne w układzie przestrzennym parku, tworzą jednak gatunki krajowe. Wg inwentaryzacji z 1995 r. występuje tu 32 gatunki drzew parkowych. Są to m.in. czeremcha pospolita, daglezja, dąb szypułkowy (okaz stojący przed zamkiem o obwodzie pnia ok. 550 cm jest pomnikiem przyrody), jesion wyniosły, kasztanowiec biały, klon jawor, klon jesionolistny, klon polny, klon pospolity, lipa amerykańska, lipa drobnolistna, lipa japońska, lipa szerokolistna, miłorząb dwuklapowy (pomnik przyrody), modrzew europejski, platan klonolistny, robinia akacjowa, sosna wejmutka, topola Simona, tulipanowiec amerykański (pomnik przyrody), wiąz górski, wiąz polny, wierzba biała odm. płacząca, żywotnik zachodni. Wiele z nich osiągnęło wymiary drzew-pomników przyrody.
Duży wpływ na układ przestrzenny parku mają cechy ukształtowania terenu, a więc fosa z wodą okalająca zamek, staw, wał obronny ograniczający park od wschodu oraz częściowe położenie na stromym brzegu Sanu. Te cechy w powiązaniu z elementami architektonicznymi zamku nadają dubieckiemu parkowi szczególnie malowniczy charakter.
Park w Nienadowej, podobnie jak dubiecki, pochodzi z XVIII wieku. Drzewostan jest tu różnowiekowy. Na liście drzew nienadowskiego parku znajduje się 22 gatunki. Na uwagę zasługują stare dęby, lipy, jawory, jesiony. Najokazalszy dąb ma obwód pnia sięgający 600 cm. Obok bogatego drzewostanu w kształtowaniu się założeń przestrzennych parku poważną rolę odegrały stawy (obecnie bardzo zaniedbane), morfologia doliny potoku, niewielka odległość od Sanu, budynek XIX-wiecznego dworu i zabudowania gospodarskie. Przedłużeniem parku jest szpaler drzew, głównie dębu szypułkowego, ciągnący się od bramy wjazdowej do skrzyżowania dróg.
Bachórzec może poszczycić się nie mniej imponującym parkiem. Mimo wprowadzonych tu pewnych zmian architektonicznych, ładnie prezentuje się odnowiony dworek w otoczeniu zabytkowej alei dębowej (do bramy wjazdowej) i lipowej z 1832 roku (do „Pasieki”) oraz starodrzewia w nieregularnych grupach. Niektóre okazy dębów i lip mają obwód pnia ok. 400 cm (pomniki przyrody). Położenie parku na terasach Sanu i duże zróżnicowanie ukształtowania terenu nadaje mu szczególną urodę.
W Wybrzeżu na lewym brzegu Sanu zachował się ładnie położony park z licznym starodrzewem. Rosną tu m.in. okazałe sosny wejmutki, lipy drobnolistne (pomniki przyrody), tulipanowiec, sosny zwyczajne, świerki pospolite, kasztanowiec krwisty i zwyczajny, jesion zwyczajny i odmiany jednolistnej i zwisłej, dęby, wiązy górskie, grab, modrzewie, surmia zwyczajna i inne. Park stanowi własność KSM.
Na uwagę zasługują też majestatyczne dęby szypułkowe i lipy wielkolistne (pomniki przyrody) rosnące na placu pocerkiewnym w Wybrzeżu. Ich wiek określa się na ok. 300 lat. Dwa dęby stojące blisko siebie, nad potokiem, zostały wykorzystane jako element konstrukcyjny dzwonnicy.
Wybrana literatura:
Chłapowski K. 1983. Dzieje Dubiecka. Rzeszów
Klimaszewski M. (red.) 1972. Geomorfologia Polski. PWN Warszawa
Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. PWN Warszawa
Kryciński S. 1992. Przemyśl i Pogórze Przemyskie. Przewodnik. „Rewasz” Warszawa.
Kunysz P. 2000. Najciekawsze ornitologiczne miejsca Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków Natura 2000 Pogórze Przemyskie.
UG Dubiecko, ZPK w Przemyślu.
Parczewski M. 2007. Nowe początki starego Dubiecka. UR Rzeszów
Rajchel J., Uchman A.1998. Ichnologiczny zapis paleośrodowiska w utworach miocenu transgredującego na flisz jednostki skolskiej w rejonie Dubiecka. Przegląd Geologiczny
Starkel L. 1960. Rozwój rzeźby Karpat fliszowych w holocenie. Prace Geogr. IG PAN
Turnicki Park Narodowy w polskich Karpatach Wschodnich. 1993. Dokumentacja projektowa. Praca zbiorowa. PRO NATURA, Kraków.
Wdowiarz S. 1948 Budowa geologiczna Karpat w okolicy Dubiecka i Krzywczy. Warszawa PIG.
Wójcikiewicz M., Lipka K. 1983. Charakterystyka florystyczno stratygraficzna projektowanego rezerwatu torfowiskowego Bachórzec Winne. Rocz. Przemyskie 22/23
Zapałowska E., Kunysz P., Macina A. 2007 Wędrujemy po szlakach Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego. ZZPK w Przemyślu.
Żytko K. (red.) 1973. Przewodnik geologiczny po wschodnich Karpatach fliszowych. Wyd. Geologiczne, Warszawa.